Czy budynki nadają się do recyklingu?

Gospodarka linearna a cyrkularna

Obecnie dominującym modelem gospodarki w Polsce i Europie jest model linearny, który zakłada jednokrotne wykorzystanie przedmiotów i obiektów. Reguła ta dotyczy również budynków – kiedy przestają być potrzebne lub pojawia się korzystniejsza finansowo możliwość zagospodarowania terenu, wyburza się je. Jest to podejście, które nie uwzględnia kosztów środowiskowych i społecznych danej inwestycji, co w kontekście Europejskiego Zielonego Ładu, będzie generowało coraz większe koszty dla właściciela ze względu na opodatkowanie emisji gazów cieplarnianych. Alternatywnym podejściem jest stosowanie zasad gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ).

W gospodarce cyrkularnej – czyli takiej o obiegu zamkniętym – zakłada się ponowne wykorzystanie przedmiotów i surowców. Zamiast liniowego modelu: wyprodukuj, użyj, wyrzuć, GOZ opiera się na zasadzie ciągłego obiegu materiałów, gdzie produkty są wielokrotnie używane, naprawiane lub poddawane recyklingowi, a opady są traktowane jako potencjalne źródło, z którego można odzyskiwać surowce.

Podstawowym miernikiem obrazującym stopień zaawansowania gospodarki o obiegu zamkniętym jest luka cyrkularności. Określa ona procentowy udział surowców znajdujących się poza obiegiem zamkniętym, czyli proporcję tych, które nie zostają poddane recyklingowi i kończą na wysypiskach śmieci do wszystkich surowców znajdujących się w obiegu rynkowym. Globalnie, w sposób cyrkularny, przetwarzamy zaledwie około 10 proc. produktów i odpadów – jak wynika z raportu: „Cyrkularne. GOZ w miastach i nieruchomościach”, opracowanego przez ThinkCo – agencję doradczą, specjalizującą się w rynku nieruchomości.

W Polsce, podobnie jak na całym świecie, stosowanie zasad gospodarki o obiegu zamkniętym stanowi wciąż nowatorskie podejście – ok. 90 proc. materiałów wpada w lukę cyrkularną.

– Poza celami środowiskowymi, zrównoważony rozwój może opłacać się także pod względem ekonomicznym. Szacuje się, że wprowadzenie gospodarki o obiegu zamkniętym do 2030 r. mogłoby zwiększyć PKB w Europie o 7 proc. – dodaje Aleksandra Łukaszewicz, redaktor naczelna Akademii ESG.

Dlaczego warto wdrożyć zasady Gospodarki o Obiegu Zamkniętym?

Kluczowym aspektem wdrażania zasad gospodarki cyrkularnej w branży nieruchomości jest zrozumienie, jak dużym obciążeniem dla środowiska jest wznoszenie nowego obiektu i jakie rodzaje emisji dwutlenku węgla wiążą się z tym procesem. Emisje dzielą się na dwa podtypy:

• emisje wbudowane (embodied carbon), które są generowane przez materiały i ich transport, a także sam proces budowy;
• emisje operacyjne (operational carbon), które są związane z funkcjonowaniem budynku w całym jego cyklu życia, np. poprzez wykorzystanie energii elektrycznej, ogrzewania czy chłodzenia potrzebnych do utrzymania budynku.

Emisje wbudowane odpowiadają za 49 proc. całkowitej emisji dwutlenku węgla w całym cyklu życia obiektu, dlatego należy unikać niepotrzebnego powielania tego wydatku środowiskowego. Warto zauważyć, że nowoczesne materiały, mimo że charakteryzują się lepszymi parametrami (tzn. lepiej izolują czy ocieplają), stają się, niestety, coraz bardziej emisyjne. Sama produkcja materiałów budowlanych w 2015 r. wygenerowała 120 proc. więcej dwutlenku węgla niż w 1995 r.

– Budynki po zakończeniu eksploatacji powinny być traktowane jako źródło materiałów. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że materiały pochodzące z odzysku mogą być wysokiej jakości i nadal w bardzo dobrym stanie. Ważną rolę pełnią tu paszporty materiałowe, które dostarczają informacji na temat rodzaju oraz ilości materiałów użytych do konstrukcji budynku oraz o tym, jak łatwo je zdemontować i odzyskać – tłumaczy Przemysław Chimczak-Bratkowski, założyciel i pomysłodawca Akademii ESG, portalu informacyjno-edukacyjnego o tematyce ESG.

Cztery strategie na rzecz GOZ w nieruchomościach

Wdrażanie standardów gospodarki cyrkularnej może mieć różne oblicza i dotyczyć nieruchomości zarówno w skali mikro, jak i makro. W skali mikro oznacza to ponowne wykorzystywanie materiałów ze zburzonych obiektów. Ciekawe rozwiązanie tego typu zaprezentowano w Centrum Kulturalno-Kongresowym Jordanki w Toruniu, gdzie – ze względu na popularność historycznego budownictwa ceglanego – wykorzystano tłuczoną cegłę jako jedno z kruszyw w żelbetowych ścianach obiektu. Dzięki temu zabiegowi nie tylko ponownie wykorzystano surowce, lecz także uzyskano interesujący efekt wizualny, spójny z charakterem miasta. Innym przykładem ponownego wykorzystania materiałów w nowoczesnej architekturze jest Park Akcji Burza w Warszawie, gdzie w obszernych metalowych gabionach zaprezentowano betonowy gruz, aby uzyskać wrażenie spaceru pośród ruin.

Poza cyrkularnym wykorzystaniem samych surowców (mikroskala), istnieją również cztery strategie ponownego zagospodarowania i wykorzystania całego obiektu w skali makro. Są to:

• adaptacja budynku,
• renowacja budynku,
• strategia ekspansywna,
• strategia proaktywna.

Działania te mają na celu ocalenie formy budynku – jego konstrukcji, wykończenia i wyposażenia w możliwie jak największym stopniu (choć nie bez niezbędnych zmian i ulepszeń).

Pierwsza strategia – adaptacja, inaczej nazywana też dostosowaniem – bazuje na wprowadzeniu niezbędnych zmian tak, by obiekt mógł pełnić nową funkcję. Popularnym rodzajem adaptacji jest przekształcanie dawnych obiektów przemysłowych w obiekty handlowe jak np. Centrum Manufaktura w Łodzi lub Elektrownia Powiśle w Warszawie. Adaptacja może też dotyczyć budynków mieszkalnych. Przykładem mogą być lofty de Girarda w Żyrardowie, gdzie mieszkania zaaranżowano w dawnym budynku przędzalni.

Inną metodą, dzięki której można przedłużyć cykl życia obiektu oraz zredukować jego wpływ na środowisko, jest renowacja. Dzięki niej można polepszyć zarówno standard, jak i wydajność cieplną i energetyczną nieruchomości. Z racji, że 90 proc. budynków w Europie powstało przed 1990 r., a 75 proc. z nich wymaga podniesienia standardu energetycznego, Unia Europejska utworzyła program Fala Renowacji – inicjatywę, której celem jest modernizacja obiektów tak, by stały się bardziej energooszczędne.

Jednym z charakterystycznych przykładów budynku poddanego renowacji, która przywróci nie tylko jego walory funkcjonalne, lecz także estetyczne, jest Pawilon Cepelii w Warszawie. Dzięki firmie Empik odzyska dawny blask i zostanie po latach przywrócony do pierwotnej, późno modernistycznej formy – zgodnej z oryginalnym projektem. W Polsce istnieje aktualnie bardzo wiele budynków, które – dzięki niezbędnym pracom renowacyjnym – mogą odzyskać dawny blask i cieszyć zarówno pod kątem oszczędności emisji dwutlenku węgla, jak i walorów estetycznych.

Kolejną strategią jest strategia ekspansywna zakładająca wykorzystanie nieruchomości, dzięki dodaniu do niej nowej konstrukcji. Nowa kubatura może być autonomiczna w stosunku do pierwotnego obiektu lub być jego komplementarnym rozwinięciem. Głównym celem tego rodzaju inwestycji jest zwiększenie możliwości zagospodarowania i wykorzystania budynku. Strategia ekspansywna często łączona jest z adaptacją – miało to miejsce np. w przypadku rozbudowy zabytkowego Domu Towarowego Smyk w Warszawie, który zyskał drugie skrzydło, dyskretnie schowane za głównym gmachem, czy też wspomnianej wcześniej Elektrowni Powiśle.

Najmniej popularna metoda – strategia proaktywna – może zostać wdrożona, gdy budynek znajduje się w regularnej eksploatacji, a podjęte działania mają zmniejszyć ryzyko jego porzucenia. Najczęściej wykonuje się wtedy docieplanie elewacji, wymiany przeszkleń czy optymalizacji instalacji elektrycznej, dostosowując je do norm budowlanych, które będą obowiązywać dopiero w przyszłości i są bardziej wymagające od aktualnych. Najbardziej spektakularnym przykładem takiego podejścia jest Empire State Building, który pełni funkcję biurową od przeszło 100 lat, a w 2021 r. uzyskał certyfikat LEED Gold. Właściciele obiektu podjęli się modernizacji, zanim zobowiązało ich do tego prawo, skupiając się przy tym na podnoszeniu komfortu dla użytkowników budynku. Dzięki temu udało im się przez 100 lat utrzymać zainteresowanie najemców, a dzięki temu również długoterminową rentowność obiektu.

Powyższe strategie nie dotyczą jedynie już istniejących nieruchomości. Odnoszą się także do obiektów, które jeszcze nie powstały. W ich przypadku zastosowanie ma tzw. architektura adaptacyjna, której głównym założeniem jest projektowanie w taki sposób, by umożliwić późniejsze zmiany funkcjonalne i formalne przy minimalnym nakładzie finansowym. Można to osiągnąć np. dzięki prostej konstrukcji, unikaniu budowania trwałych ścian wewnętrznych oraz zastosowaniu podziałów modułowych.

Zmiana w myśleniu to najważniejszy krok

Choć z badania na rzecz Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska wynika, że pełne wdrożenie modelu gospodarki cyrkularnej w sektorze nieruchomości i budownictwa pozwoliłoby ograniczyć ślad węglowy o 61 proc., to niestety nadal duże wyzwanie stanowią bariery instytucjonalne. Obowiązujące kodeksy i normy budowlane rzadko uwzględniają możliwość wykorzystania materiałów z recyklingu, a opłacalność branży budowlanej jest definiowana głównie przez możliwość szybszej realizacji budowy, a nie przez oszczędność kosztów i redukcję emisji w cyklu życia budynku. Sytuacja ta powinna ulec zmianie w najbliższych latach ze względu na nowe przepisy unijne, które wprowadzają obowiązek raportowania niefinansowego, a także zwiększają opodatkowanie emisji dwutlenku węgla. Warto odnotować, że działania w duchu ESG, do których można zaliczyć strategię cyrkularnego zarządzania cyklem życia budynków, w dalszej perspektywie przełożą się nie tylko na korzyści ekologiczne, lecz także oszczędności.

– Choć obecnie banki mają problem z wyceną nieruchomości, uwzględniając ich wpływ na środowisko, sytuacja może ulec diametralnej zmianie w najbliższym czasie ze względu na regulacje, które wprowadza Unia Europejska. Proces planowania budowy i projektowania budynku zaczyna się na ok. 3-5 lat przed oddaniem obiektu do użytkowania. Oznacza to, że dziś projektuje się budynki, które zostaną oddane w 2027-2030 r. Z tego względu warto już teraz myśleć przyszłościowo i uwzględniać czynniki ESG, ponieważ mogą one stanowić podstawę do budowania przewagi konkurencyjnej w długim okresie – podsumowuje Przemysław Chimczak-Bratkowski.

‍